Deze post is de vijfde in mijn serie van 12 illusies of “truukjes” waarmee je “ego” je aandacht uit het moment haalt. Alle posts in deze serie zijn gebaseerd op het boek The Big Bamboozle van Cheri Huber en Ashwini Narayanan, aangevuld met mijn eigen ervaringen.
Lees hier mijn inleidende post voor deze reeks.
Ik hoop dat de titel van deze post je geïntrigeerd heeft. De vrijheid van machteloosheid? Machteloosheid klinkt niet vrij, integendeel. Het klinkt logischer dat we iets van macht, controle over ons leven moeten hebben: over onze financiën en relaties bijvoorbeeld. En dan zijn we vrij. Of juist niet?
Ik geloof dat het omgekeerde waar is: hoe meer we de controle over ons leven los kunnen laten, hoe vrijer (en gelukkiger) we zijn. Sterker nog, we hoeven niet eens iets los te laten, want we hebben sowieso geen controle. Het leven doet gewoon wat het wil, jouw voorkeuren doen er niet zo veel toe. Het enige wat we los hoeven te laten, is daarom de illusie dat we de controle hebben over ons leven.
Waarom is dit belangrijk? Omdat de illusie dat je de controle hebt (of zou moeten hebben) over je leven, je stress en ontevredenheid oplevert. De controle heb je toch niet, dus “controle loslaten” betekent feitelijk “stress loslaten”. Waarom zou je onnodig in de stress gaan zitten? En onderschat niet hoeveel energie stress kost. Het is meer dan je je voor kunt stellen.
De illusie van controle is een subtiel onderwerp met veel haken en ogen. Dit artikel is als volgt opgebouwd: eerst beschrijf ik de stress die veroorzaakt wordt door de illusie van controle. Vervolgens leg ik uit waarom we geen controle hebben, ook al lijkt het wel zo. Ten derde beschrijf ik hoe je dingen gedaan kunt krijgen, terwijl je weet dat je machteloos bent. Daarna beschrijf ik het levensgrote verschil tussen machteloosheid en (aangeleerde) hulpeloosheid. Ten slotte beschrijf ik hoe je om kunt gaan met je machteloosheid.
Op deze pagina
De “ik moet hier iets aan doen”-stress
Er is vast iets in je leven waarvan je wou dat het anders was. Iedereen heeft dat soort dingen, niks mis mee. Twee dingen bestaan in dit moment: je huidige omstandigheden, en je wens voor een bepaalde verandering. Tot zo ver niks aan de hand. Stress ontstaat, wanneer we de situatie willen gaan oplossen: ik moet iets doen om mijn gewenste verandering teweeg te brengen. Een hele logische gedachte, dat is het venijnige, maar nu zit je in de stress. Dit moment is niet meer heel en compleet, maar een probleem dat opgelost moet worden. En voor je het weet, ben je in je hoofd bezig en geniet je niet meer van dit moment. Dit is dus een “ego-truukje”: een gedachtegang die je aandacht uit het moment haalt.
Je kunt de stress van de illusie van controle heel gemakkelijk nu zelf ervaren. Denk aan iets in je leven wat je graag anders zou zien. Liefst iets waar je al een tijdje mee zit, wat je niet hebt kunnen veranderen. Ik moet hier iets mee, maar ik weet niet wat. Of ik weet wel wat ik moet doen, maar ik kan/durf/doe het niet. Heb je iets? Ok.
Nou denk je eens in: wat als ik 0,0 controle over dit onderwerp heb? Wat als ik hier helemaal niks aan kan doen? De kans is groot dat je iets van een ontspanning merkt. Misschien is het niet jouw persoonlijke taak om dit op te lossen. Misschien hoef je niet in je 1-tje op te boxen tegen de wereld. Misschien verloopt alles al precies zoals het moet verlopen. Misschien ben jij simpelweg een uiting van ‘leven’, net zoals alle andere mensen, dieren en planten. Misschien hoef je het niet alleen te doen. Misschien is alles al OK zoals het is.
Merk je de ontspanning? Dit komt doordat je uit de illusie van controle stapt.
Je zorgen maken om welke keuzes je moet maken, welke actie je moet ondernemen, wat je in hemelsnaam moet doen om gelukkig te worden of te blijven, kan je enorm veel energie kosten en stress opleveren. In dit artikel wil ik je uitleggen waarom dit niet werkt. Om vrij te zijn, moeten we inzien dat dit hele gedachtepatroon slechts een truukje is van je “ego” om je levensenergie weg te slurpen. Heel simpel gezegd komt het hier op neer: ons leven gaat zijn eigen weg, of we ons er nou druk om maken of niet. Dus bespaar je de moeite om je er druk om te maken – dat scheelt heel veel stress.
Er valt niks te kiezen
Maar klopt het wel? Waarschijnlijk vind je dit te gemakkelijk gedacht. Ik kan toch zelf kiezen wat ik doe? Kies ik A, dan geniet ik de gevolgen van A. Kies ik B, dan geniet ik de gevolgen van B. Had ik in het verleden een andere keuze gemaakt, dan zat ik nu wel/niet in de shit. Het is zo logisch! Ik betrap mezelf ook op zo denken, hoor. Maar het is niet waar.
Ten eerste is het belangrijk om je te realiseren dat alternatieve werkelijkheden nooit echt zijn. Er is maar één werkelijkheid. Maar ons brein is prima in staat om ons allerlei alternatieven voor te schotelen. Dit moment was anders geweest, als … (whatever). Of: ik zie verschillende mogelijke “toekomsten” voor me, waaronder meestal een hele angstaanjagende, en ik denk dat ik de macht heb of zou moeten hebben om één van die mogelijke toekomsten werkelijkheid te laten worden.
Het lijkt allemaal heel geloofwaardig, totdat we gaan kijken wat er hier in dit moment is. Eén moment met bepaalde omstandigheden. Dit moment kan niet anders zijn: je kunt niet in het verleden iets anders kiezen, waardoor je nu een ander moment hebt. Dit is het. Het kan niet beter en het kan niet slechter. Het enige wat je met dit moment kunt doen, is het ervaren zoals het is.
En de toekomst dan? Nou, die komt vanzelf. Het zal anders zijn dan je nu denkt. Je kunt niet kiezen hoe je toekomst er uit ziet. De toekomst komt vanzelf, en wanneer de toekomst ‘nu’ geworden is, dan kun je er wederom maar één ding mee doen: dit moment ervaren zoals het is.
Maar hebben we dan geen enkele keuzevrijheid? Eh, nee. Vrije wil bestaat niet. En die wil er meestal niet in. De illusie van vrije wil is extreem geloofwaardig. Het lijkt alsof er een “ik” is die kan besluiten of “ik” het ene doe of het andere. Toch? Het is niet waar. Ten eerste kunnen we simpelweg constateren dat “ik” niet bestaat: “ik” is slechts een gedachte. Er vindt één of ander proces plaats in onze hersenen, en dan opeens is er de gedachte dat er iets besloten is. Deze gedachte komt uit het niks! Je kunt niet besluiten om iets te besluiten – want wie nam dat besluit om iets te gaan besluiten? Het gebeurt gewoon. Daarna plakken we ‘ik’ er over heen: “ik heb dat besloten”. Maar het besluit was er al, daar was geen ik voor nodig.
Neurowetenschapper Rodolfo Llínas beschrijft het heel mooi: “free will is knowing what you are going to do, not willing it”1. Dit is het enige verschil tussen wat we ervaren als een willekeurige handeling (een handeling “uit vrije wil”) en een onwillekeurige handeling: bij een willekeurige handeling weten we van tevoren wat we gaan doen. Bij een onwillekeurige handeling (zoals een reflex) weten we niet van tevoren wat we gaan doen. Maar in feite is geen enkele handeling “vrije wil”: de alternatieve werkelijkheid waarin je iets anders zou doen, bestaat niet.
Als we dan toch geen vrije wil hebben, waarom zouden we dan ergens verantwoordelijkheid voor nemen? Het is op zich al interessant om te kijken waar deze vraag vandaan komt. Hij komt namelijk direct uit je “ego” – die is op zoek naar een manier om de (schijn)controle terug te krijgen, en je aandacht uit het moment te halen. Er gaat niks fout als je deze vraag gewoon negeert en onbeantwoord laat.
Aan de andere kant: het is wel interessant om wat nauwkeuriger te kijken wat hier aan de hand is.
Actie ondernemen zonder stress
Eén van de dingen die we heel graag willen controleren, is ons eigen gedrag. We stellen doelen, maken goede voornemens, leggen onszelf druk op, etc. Allemaal zodat het lijkt alsof we de controle hebben over wat we doen. Maar in werkelijkheid gebeurt het stellen van een doel buiten onze controle om, en het al dan niet bereiken ervan ook. We hebben immers geen vrije wil, dit gebeurt allemaal zomaar. Kunnen we ook iets bereiken zonder onszelf druk op te leggen?
Laten we eens kijken. Wij mensen zijn prima in staat om die dingen te doen die goed zijn voor onszelf en anderen. Het kost geen enkele moeite, het gaat vanzelf. Waarom zou het moeite moeten kosten om iets te doen wat goed voor je is? Toch is dat meestal onze ervaring: gezond eten, naar school of naar werk gaan, sporten, mediteren… het kost allemaal moeite! Ongezond eten, TV kijken, luieren, etc. kosten daarentegen geen enkele moeite, maar zijn over het algemeen niet goed voor ons. Wat is hier aan de hand?
Ten eerste is het belangrijk om in te zien dat de moeite niet in de activiteit zit. We doen van alles wat nog niet zo eenvoudig is, energie kost, maar geen moeite: je hart klopt, je darmen verteren je voedsel, je lichaam maakt constant nieuwe cellen. Daarnaast zijn er vast activiteiten die je leuk vindt: sporten, zingen, dansen, vrijen – het kost allemaal energie, maar zolang je het leuk vindt, ervaar je weinig moeite.
De kans is groot dat je, wanneer je iets nieuws wilt leren, moeite ervaart. Het bespelen van een muziekinstrument, een nieuwe sport, een taal, een nieuw computerprogramma leren gebruiken. Het lukt niet meteen, en het kost moeite.
Maar kijk eens terug naar wat je als kind geleerd hebt: spreken, luisteren, lopen, lezen, schrijven, naar de wc gaan, fietsen, zwemmen, rekenen en nog veel meer. Holy shit, dat is nogal wat! Toch herinner ik me niet dat die dingen me destijds moeite kostten: op de één of andere manier gebeurde het gewoon dat ik het onder de knie kreeg.
Als volwassene leer je dit soort dingen niet meer zo gemakkelijk. Natuurlijk, ons brein is niet meer de spons die alles zo maar opzuigt en eigen maakt. Toch is je vermogen tot leren ook als volwassene nog altijd formidabel. Alleen: nu kost het zoveel moeite!
Ik heb wat zitten nadenken over wat moeite nou eigenlijk is, waarom kost iets moeite? De filosoof John Dewey schreef al dat moeite enkel in de subjectieve ervaring zit, niet in wat je doet2. Ik geloof dat ‘moeite’ voor een belangrijk deel zit in weerstand: de activiteit die moeite kost, kost moeite omdat je bij het doen van die activiteit een emotie of lichamelijke sensatie ervaart die je liever niet wilt ervaren. De moeite zit hem in het proberen te onderdrukken van die emotie of sensatie.
Neem bijvoorbeeld yoga. Zoals veel mensen, geloof ik dat dit een activiteit is die goed voor je is. Maar als je nooit yoga’t, en dan ga je opeens proberen jezelf dubbel te vouwen, dan voelt dat niet fijn! Het kost moeite. Althans, zo lijkt het. Maar, probeer bijvoorbeeld eens een (halve) duif, of een andere houding die je niet gewend bent. Direct zul je tegen weerstand aanlopen: je voelt bepaalde sensaties in je spieren, die je niet wilt voelen. Omdat je die sensaties niet wilt voelen, kost het moeite om in de houding te blijven. Maar je kunt dit gewoon omdraaien! Verander je instelling van “ik wil dit niet voelen” naar “hoe voelt dit eigenlijk?”. Zodra je open en nieuwsgierig wordt naar je lichamelijke ervaring in dit moment, wordt je ervaring totaal anders. Opeens ontspant je lichaam, en kun je zo lang in de “lastige” houding blijven als je wilt. Het kost geen moeite meer.
Als dit algemeen geldt, dan kun je een eind maken aan alle moeite door al je emoties en lichamelijke sensaties te ervaren zoals ze zijn, zonder iets te proberen te onderdrukken. Dus, wanneer je “moeite” ervaart, vraag je dan eens af: wat ben ik aan het onderdrukken? Kan ik ophouden met onderdrukken, en de emotie of sensatie verwelkomen? Wat als ik me volledig open stel voor wat er nu gaande is in mijn lichaam? Wat als ik me overgeef aan deze emotie of sensatie, en het laat doen wat het moet doen?
In mijn ervaring wordt de subjectieve ervaring dat iets moeite kost, altijd een stuk minder wanneer je jezelf simpelweg openstelt voor de sensaties die aan het gebeuren zijn. Hoe meer aandacht je hebt voor de sensaties in je lichaam, hoe minder moeite een activiteit kost. Dit geldt voor van alles en nog wat: schoonmaken, afwassen, een lastig artikel schrijven, fitness. Wordt nieuwsgierig naar de sensaties in je lichaam, en het kost minder moeite. Probeer het zelf!
In het Taoisme is hier zelfs een term voor: Wu Wei, ook wel vertaald als “effortless doing”. Het moderne concept “flow” lijkt me min of meer hetzelfde, hoewel de nadruk daar vaak meer ligt op het mentale. Ik geloof dat Wu Wei onze natuurlijke staat is: we doen simpelweg wat nodig is op ieder moment dat het relevant is. Net als dieren. We hebben geen plan nodig of doelen of zelfdiscipline of een supportgroep.
En toch gaat het zonder die dingen meestal niet goed. Zonder plan, doel, zelfdiscipline of supportgroep, is de kans groot dat we vervallen in afleiding en binnen onze comfortzone blijven. Ikzelf in ieder geval wel, haha. Maar toch is het grappig. Het is ons “ego” dat ons verleidt tot afleiding. Het is ons “ego” dat ons bang maakt voor denkbeeldige krokodillen buiten onze comfortzone. En vervolgens gebruikt ditzelfde “ego” de illusie van controle, waar dit artikel over gaat, om ons met behulp van zelfdiscipline, doelen, etc. met nog meer stress op te zadelen. En natuurlijk lukt het niet om zoveel zelfdiscipline te hebben als je “ego” wil, en dus ben je straks ook nog boos op jezelf.
Om dit stukje af te ronden: hopelijk zie je in hoe moeite en zeker stress zelfgecreëerd zijn. Tegelijkertijd raad ik je niet aan om dingen die moeite kosten te vermijden, integendeel. Zonder ongemak geen groei. Maar probeer meer en meer je aandacht te verplaatsen van een bepaald doel dat je wilt bereiken, naar een gevoel dat je probeert te vermijden. Zeker wanneer iets veel moeite kost. Welk gevoel wil ik niet voelen? Kijk of je jezelf kunt openstellen om dat gevoel toch te voelen, en de stress zal minder worden.
Machteloosheid is niet hulpeloosheid
Terug naar de illusie van keuze. Het is een tricky onderwerp, want een belangrijk thema in therapie en zelfhulp is juist het “empoweren” van mensen. En terecht, want als we denken dat we machteloos staan om te krijgen wat we willen, dan ligt een depressie op de loer. De gedachte van machteloosheid leidt al snel tot passiviteit, en daar wordt niemand gelukkig van.
Het is verwarrend. De gedachte van machteloosheid leidt tot ontevredenheid, maar de wetenschap van machteloosheid leidt tot tevredenheid. Apart hè? Wat is het verschil? De gedachte van machteloosheid, de voedingsbodem voor een depressie, speelt zich volledig in iemands hoofd af. Je kunt niet in dit moment zijn en tegelijkertijd depressief. Het gaat niet. Je moet eerst je aandacht in je hoofd verplaatsen naar een alternatieve werkelijkheid die veel erger is dan het hier en nu, en dan maak je grote kans op ontevredenheid. Ontevredenheid volgt nooit uit bewust ervaren wat er hier en nu gaande is in je lichaam.
De wetenschap van machteloosheid is een ander verhaal. Hij ontstaat juist wanneer je je aandacht helemaal naar dit moment brengt. Wat kun je veranderen in het hier en nu? Helemaal niks. Chill.
Omgaan met machteloosheid
Eén vraag blijft natuurlijk over: wat nu? Wat doen we met deze wijsheid? Niks? Op de bank liggen? De hele dag mediteren? Ons brein wil altijd het volgende dingetje doen, iets oplossen. Maar om uit de illusie van controle te stappen, moet je ontspannen en het leven zichzelf laten ontvouwen.
En nu is de kans heel groot dat je iets van angst ervaart. Wat als ik mijn controle zo maar los laat? Ga ik dan wel ooit krijgen wat ik wil? Gaat mijn leven dan wel goed, zoals ik dat wil?
Deze angst is een goed teken: je komt in de buurt van één van de meest basale, menselijke onzekerheden. Geloof ik dat ik van nature veilig ben, of dat ik iets moet doen om veilig te zijn? Observeer simpelweg de gedachten en gevoelens die ontstaan als je speelt met het idee om de controle los te laten. Het gaat niet om goed of fout. Wordt gewoon heel nieuwsgierig naar het materiaal dat bovenkomt. Geniet er van!
Take life as a dream and be done with it.
– Sri Nisargadatta Maharaj
Bronnen, noten en/of referenties
- Rodolfo Llinás on TSN: “Enter the ‘I of the Vortex'” minuut 36 tot 41.
- John Dewey, The Psychology of Effort